Op zoek naar stilte in de stad

Corona heeft ons getoond hoe stilte in de stad eruitziet en klinkt – iets wat we bijna waren vergeten. Maar de behóefte aan rust en stilte in de stad was al onverminderd aanwezig en heeft hierdoor een impuls gekregen. Overigens kent stilte vele smaken en is de invulling ervan afhankelijk van wie het wil beleven. Hoe kun je hier als professional op inspelen? 

De Stille Stad. Het lijkt actueler dan ooit. Mensen ervoeren tijdens de coronacrisis de lasten van een lockdown. Tegelijkertijd legde het de verborgen schoonheid bloot van stille plekken in de stad. We merkten hoe deze rust op ons inwerkte. Doordat alle hectiek op een plek is verdwenen, zagen we ineens de kleine dingen die een plek mooi maken. We hadden weer oog voor details, zoals de natuurlijke geluiden van de wind, het water en de vogels. De paar mensen die we op afstand zagen, lieten ons voelen dat we niet alleen zijn. Dat stelde ons gerust. We vertraagden, lazen een boek op een bankje, alleen.

Dat is een heel ander beeld van de stad van voor het coronatijdperk en dat nu met vallen en opstaan weer terugkeert. Een stad waar de buitenruimte zeer intensief in gebruik is genomen, met volle straten, pleinen, parken. Overal is wel iets te doen en er klinkt muziek. Op allerlei plekken worden bootcamps georganiseerd en in de parken zitten groepen vrienden en families op een kleed, sommigen zitten te barbecueën. Er zijn openluchtbioscopen, festivals, manifestaties, en zelfs openluchtkerkdiensten. De stad is vol met auto’s, scooters, bestelbusjes, stadsbussen. De drukte lijkt alleen maar toe te nemen.

Tegenbeweging

Maar daarmee verdwijnt de behoefte aan rust en stilte in de stad niet, integendeel. We zien dan ook signalen die wijzen op een nieuwe tijdsgeest, waarin de behoefte aan ruimte en rustige plekken snel zal toenemen.

• De coronamaatregelen zorgen ervoor dat mensen het (voorlopig) minder prettig zullen vinden in grote groepen dicht bij elkaar te zijn. Er zal in enige mate angst zijn en wantrouwen naar onbekenden. Er zal daarom behoefte zijn aan meer fysieke afstand en dus voldoende ruimte.
• Mensen krijgen behoefte om even losgekoppeld te zijn van de waan van de dag. Dit komt met name door het inten sief gebruik van sociale media, internet en videobellen. De eerste signalen zijn al merkbaar. Mensen maken steeds vaker even een ommetje om afstand te nemen van de digitale ‘frontlinie’ en nemen bewust vakantie op een plek zonder wifi, jonge mensen kiezen bewuster voor één enkel digitaal communicatiekanaal en schromen niet om berichten onbeantwoord te laten.
• Mensen die steeds dichter op elkaar wonen in kleinere ruimten krijgen extra behoefte om buitenshuis rust te zoeken in plaats van gezelligheid en reuring. Ook hier zien we de eerste signalen ontstaan. Mensen die massaal naar de natuur trekken, op een rustige plek een boek lezen, mijmeren aan de waterkant of met een noise cancelling koptelefoon een wandeling maken. De bewuste waardering voor rustige plekken dicht bij huis neemt toe.
• Doordat experts meer informatie zullen verspreiden over geluid en gezondheid, zullen meer gezondheidsklachten worden herkend die veroorzaakt worden door continu geluid en verstoring. Mensen zullen daardoor bewuster rustige plekken opzoeken. We zien een vergelijkbare trend rondom gezond eten en bewegen, waar steeds meer mensen naar handelen. Langzaamaan wordt dit gedrag een nieuwe gewoonte.

Uitdaging voor beleidsmakers

Wat betekent deze uitdaging voor de stad en de rol van partijen zoals de overheid? Beleidsmakers bouwen al geruime tijd aan de fundamenten voor de ‘gezonde leefomgeving’, die vooral gericht is op preventie van gezondheidsklachten. Geluid is, na luchtvervuiling, de grootste veroorzaker van ziektes door omgevingsfactoren. Een op de drie mensen raakt gedurende de dag geïrriteerd door geluidsoverlast – de eerste stap naar structurele gezondheidsproblemen. Alle reden dus om met dit onderwerp aan de slag te gaan!

Professional in de openbare ruimte? Dan lees je Stadswerk Magazine!

Maar rust en stilte kennen vele verschijningsvormen. Wat voor de een rust is of een rustige plek, hoeft dat voor een ander niet te zijn. Wat is de interpretatie van een rustige plek voor een zestigjarige met een avontuurlijke leefstijl? Wat is het voor een overwerkte millennial? Wat is het voor een introverte student? De antwoorden zullen heel verschillend zijn. Desondanks verdiepen we ons mondjesmaat in deze menskant. Wanneer we experts om ons heen vragen naar de definitie van een stille plek, krijgen we een aantal standaardantwoorden. Een stille plek is dan meestal een hofje of een groen park. Wanneer we dezelfde vraag stellen aan bewoners, krijgen we eigenlijk nooit hetzelfde antwoord. De een koestert een rustige plek aan het water met weids uitzicht, de ander een geborgen afgeschermde plek, een derde een plek waar juist redelijk veel mensen zijn, zodat hij of zij anoniem op kan gaan in een groter geheel, hetgeen rust geeft.

Hieruit blijkt dat we heel veel vooral nog niet weten. We hebben niet in beeld of er een goede balans is tussen rustige en levendige plekken in een stad of dorp. Ook overzien we het effect van ontwikkelingen niet. Wat betekent de toename aan extra woningen voor druk op de buitenruimte en voor een goede balans tussen rust en reuring? Moeten we sturen op meer rustige plekken? En wat zijn ruimtelijke factoren waarmee we kunnen sturen op rustige plekken? Veel vragen, waarop een antwoord nodig is om een goede balans tussen rust en reuring te behouden of te creëren.

Vier invalshoeken

Laten we die kennis daarom creëren. Wij doen dat via onderzoek, waarin we vier invalshoeken onderscheiden die voor mensen een rol spelen om op een plek tot rust te komen:

• Zintuigelijke waarnemingen (licht, geluid, geur, wat zie je om je heen, warm, wind, kou, etc.)
• Ruimtelijke factoren (open, besloten, groen, blauw, wegen, gebouwen, etc.)
• Thuisgevoel en controle (vertrouwd, eigen invloed, niet mooier hoeven voordoen, veilig, etc.)
• Stille ontmoeting (aanwezigheid van individuen, met wie je niets hoeft, mensen die iets voor zichzelf doen, mensen die zelf ontspanning zoeken of ontspannen zijn)

De omgevingsvisie, die in het kader van de Omgevingswet stapsgewijs andere planfiguren vervangt, is een geschikt instrument om te sturen op een goede balans tussen rust en reuring. Juist omdat omgevingsvisies het mogelijk maken om integraal te sturen op een gezonde leefomgeving.

Als resultaat van ons onderzoek presenteren we daarnaast drie tools die gemeenten en andere partijen handvatten geven om rustige plekken te behouden en nieuwe rustige plekken te creëren.

1 Analysetool:

We creëren ‘persona’s’, waardoor het mogelijk wordt om door de ogen van type mensen te zien hoe zij tot rust komen, en te zien wat daarvoor nodig is op bepaalde plekken. Onderdeel Geluid is, na luchtvervuiling, de grootste veroorzaker van ziektes door omgevingsfactoren hiervan is ook een ruimtelijke analyse om de huidige balans tussen rust, reuring en de overgangsplekken in beeld te brengen.

2 Co-creatietool:

Een tool om met elkaar (ontwikkelaars, ondernemers, bewoners, bezoekers en gebruikers van een plek) te analyseren en die waarden te creëren waardoor mensen er tot rust kunnen komen. Deze co-creatietool willen we uiteindelijk ook geschikt maken voor het ontwikkelen van nieuwe plekken. Daarvoor willen we de tool eerst testen op bestaande plekken.

3 Ontwerptool:

Rust ontstaat in relatie tot de ruimte; daarom zoeken we ook naar de mogelijkheden die er zijn in ontwerp. We ontwikkelen samen met ontwerpers (van ruimtelijk ontwerpers tot productontwerpers) een toolbox van ingrepen om plekken rustig(er) te maken. We komen graag in contact met doeners zoals intiatiefgroepen, projectleiders, wijkmanagers om op een plek aan de slag te gaan en op deze manier samen tools en kennis verder te ontwikkelen.

ZELF ALVAST AAN DE SLAG 

• Breng samen met je collega’s de plekken van rust en reuring en de overgangsplekken in jouw stad of dorp in beeld. Print een grote kaart van jouw gemeente (of een deel daarvan), loop buiten rond, observeer met elkaar en maak bij terugkomst met elkaar een stippenkaart. Rode stippen voor plekken van reuring, oranje stippen voor de overgangsplekken en groene stippen voor de rustige plekken. Bespreek met elkaar hoe de balans tussen rust en reuring er nu uit ziet en wat dit betekent voor nieuwe ontwikkelingen. Moet je bijsturen? 
• Ga in gesprek met verschillende mensen (collega’s, bewoners in je gemeente, vrienden en familie) en vraag om een beschrijving van een plek waar zij tot rust komen 
• Zet rustige plekken op de agenda bij bewonersavonden rondom de (her) inrichting van de publieke ruimte in buurten 
• Vraag initiatiefnemers van activiteiten die reuring veroorzaken om dat te compenseren met rustige momenten (tijdens of voorafgaand en na afloop van de activiteit) of met rustige plekken (softspots, zoals ze mooi heten) 
• Geef ontwikkelaars die woningen bouwen of plekken maken, de opdracht om ook plekken te maken waar mensen tot rust komen. Bij voorkeur samen met omwonenden en/of gebruikers 

Dit is een bewerking van een artikel dat voortkomt uit een onderzoek naar De Stille Stad. De Provincie Utrecht is financier van en partner in dit onderzoek.

Van onze partner, Stadswerk Magazine (nummer 7, 2020). Tekst: Martine Sluijs, Pip & Partners en Sander van der Ham, Thuismakers Collectief 

Bekijk ook deze items