Hittestress: een onderschat probleem

Wat is het heet. Wakker liggen door de warmte is nog het minste probleem. Hogere sterfte- en ziektecijfers, lagere arbeidsproductiviteit en meer agressie zijn ernstiger gevolgen van de hittestress die kan ontstaan tijdens een hittegolf.

Deze situatie doet zich vooral voor in de steden waar het zogeheten urban heat island effect door klimaatverandering steeds vaker zal voorkomen. Welke maatregelen nemen gemeenten? En wat kunnen burgers doen?

Doden door hitte

Bij hittegolven worden steden het zwaarst getroffen. Dat komt door het typisch stedelijk land- en materiaalgebruik: veel wegen en gebouwen, minder groen en water, minder wind. Hierdoor blijft de warmte er langer hangen en blijft de temperatuur hoger dan in het omringende landelijke gebied. De stad verandert in een hitte-eiland. Het steeds dichter bebouwen van steden vergroot  het probleem. Tijdens windstille nachten kan het temperatuurverschil tussen verstedelijkt en landelijk gebied oplopen tot 8 graden Celsius. Airconditioning en verkeer, activiteiten waarbij warmte vrijkomt, maken het nog een graadje erger.

De hoge temperatuur kan voor kwetsbare groepen zoals mensen met longaandoeningen, ouderen en kinderen heel vervelend uitpakken. In 2003 stierven in Frankrijk 50.000 mensen vroegtijdig als gevolg van de extreme hitte. In datzelfde jaar vielen volgens het CBS in Nederland tussen de 1400 en 2200 meer doden als gevolg van de hogere temperaturen dan gebruikelijk.

Den Haag

Den Haag kent het sterkste hitte-eiland effect van de Nederlandse steden. Tijdens een warme periode in 2006 werd in Den Haag zelfs een maximaal verschil van 15,4 graden met het buitengebied gemeten. Gemiddeld bedroeg in deze korte periode in 2006 het verschil in Den Haag overdag 8,6 graden. Gemiddeld over de 73 grootste steden bedragen de verschillen met het buitengebied 2,9 graden overdag en 2,4 graden ‘s nachts.

De gemeente Den Haag krijgt in de zomer veel klachten van bewoners die niet kunnen slapen door te warme slaapkamers. ‘Dat geldt met name voor de oudere bovenwoningen met een zwart geasfalteerd plat dak. Daar zijn er veel van in Den Haag. De ramen ’s nachts open houden helpt niet. De slaapkamers blijven te warm. Vooral bij die slaapvertrekken die zich vlak onder het platte dak bevinden, is er een risico op hittestress’, vertelt Henk Heijkers, binnen de gemeente Den Haag verantwoordelijk voor duurzaamheid en ruimte.

‘Zelfs als de temperatuurstijging stabiliseert op 2 graden zullen we nog tientallen jaren te maken krijgen met klimaatverandering’, aldus Heijkers. ‘Dus houden we er in onze plannen voor stedelijke ontwikkeling nu al rekening mee.’

Verkoeling

Er zijn tal van verkoelende maatregelen te nemen. Zo zorgt bewegend water (fonteinen) voor verkoeling, maar ook de wind kan worden ingezet. Nieuwe huizenblokken kun je dusdanig bouwen dat de wind warmte beter kan meevoeren. In de huizen kun je er door bouwkundige ingrepen voor zorgen dat natuurlijke ventilatie wordt bevorderd.

Den Haag heeft als kuststad relatief veel wind. Daar maakt de stad dankbaar gebruik van. Heijkers: ‘We proberen op natuurlijke wijze gebruik te maken van de windrichting door in de oost-weststraten zo min mogelijk belemmeringen te laten staan zodat de wind de warmte kan afvoeren.’

Meer groen

Een andere belangrijke maatregel is meer groen in de stad. Volgens directeur Peter van Rooy van onderzoeksbureau Accanto onderschatten gemeenten nog steeds de positieve invloed van openbaar groen op de leefomgeving. Wijken zonder park of ander groen dreigen tijdens een hittegolf voor veel ouderen onleefbaar te worden. Groen kan een substantiële bijdrage leveren aan het terugdringen van het hitte-effect.10 procent meer groen brengt de temperatuur ter plaatse met 0,6 graden Celsius omlaag.

Op de hoogte blijven van het laatste nieuws over de openbare ruimte?

Schrijf je in voor de nieuwsbrief en volg ons op Facebook, dan mis je niks!

Groen in de stad is daarnaast goed voor waterafvoer bij extreme buien, zorgt voor een rijke biodiversiteit, vermindert luchtvervuiling en dempt geluidshinder.

‘In ons gemeentelijk vastgoed, dus bij het onderhouden en bij nieuwbouw, zorgen we voor meer groene daken’, aldus Heijkers. Om woningeigenaren en woningcoöperaties te stimuleren ook een groen dak te nemen, geeft de gemeente Den Haag een groene dakensubsidie van twintig euro per vierkante meter.

Versteende tuinen

‘Een aantal gemeenten zijn actief en nemen concrete maatregelen tegen het hitte eiland-effect. Bij burgers speelt dit probleem – in tegenstelling tot de regenwater problematiek – helaas minder’, zegt Maarten Loeffen. Hij is directeur van de Vereniging Stadswerk Nederland, die zich bezighoudt zich bezig met de inrichting van het openbaar groen in Nederlandse gemeenten.

Draagvlak voor meer groen is er. Maar terwijl moestuinieren en buurttuinen in de mode zijn, verstenen steeds meer mensen hun tuin. Uit recent onderzoek door het Sociaal Cultureel Planbureau (Tussen Groen en Grijs) blijkt dat bij slechts 17% van de Nederlanders de voortuin vol planten staat. Met name de na-oorlooge generaties kiezen voor steen. Hiertoe aangespoord door tuincentra die gemakkelijke oplossingen aandragen of door de buren, want tuinaanleg blijkt vaak nageaapt.

‘Ik heb het idee dat men hittestress als een gegeven aanneemt en niet weet dat je hier iets aan kunt doen. Als gemeente én als burger. Want de verstening van tuinen draagt enorm bij aan het hitte eiland-effect.’

Groene tuinen

Om die reden maakt de gemeente Dordrecht zich hard voor groene tuinen. De gemeentelijke ruimte bestaat voor 30 tot 40 procent uit publiek terrein, de rest is van particulieren en bedrijven, dus dat zet zoden aan de dijk. Dordrecht probeert in samenwerking met hoveniers en tuincentra bewoners te laten kiezen voor groen in de tuin in plaats van steen. Een stenen tuin houdt niet alleen warmte vast. Regenwater kan bovendien niet weg, wat wateroverlast tot gevolg heeft.

Ellen Kelder, programmamanager water in de gemeente Dordrecht, vertelt dat het lastig is draagvlak te krijgen voor klimaatadaptatie. ‘Nu bewoners zelf last krijgen van wateroverlast gaat het wat gemakkelijker. Die overlast zal de komende jaren steeds erger worden. Door in te steken op wateroverlast kunnen we beter aandringen bij bewoners op maatregelen die ook werken tegen het urban heat island effect.’

Gecombineerd probleem

Desondanks kost het moeite mensen te laten kiezen voor een onverharde tuin. Kelder: ‘Het helpt als je kiest voor een positieve insteek. We benoemen niet de verharde tuin, maar spreken over een relaxtuin.’ Een waterwerkgroep van het Dordrechtse platform Duurzaamheid maakte met subsidie een voorbeeld-watertuin. Met een promofilmpje en advies stimuleert de werkgroep inwoners van Dordrecht te kiezen voor een waterrijke tuin. Goed in natte en droge tijden.

Kelder vindt dat hittestress ten onrechte te weinig aandacht krijgt. Ze pleit voor een geïntegreerde aanpak van wateroverlast, hitte én droogte, volgens haar het grootste probleem voor steden in de toekomst. ‘Door voor een geïntegreerde oplossing te kiezen, kun je verschillende potjes aanspreken. Soms is wel geld voor wateroverlast, maar niet voor hittestress. Daarnaast kun je hitte, droogte, wateroverlast niet los van elkaar zien. Een geïntegreerde aanpak is efficiënter. Een voorbeeld zijn de bomen in een park die geen zuurstof krijgen als de plassen blijven staan in de lente. Die bomen gaan dood. Dat betekent dan minder verkoeling en urban heat.’

Geen urgentie

Het hitte eiland-effect staat niet hoog op de agenda. Terwijl het volgens scenario’s van het KNMI waarschijnlijk is dat Nederland ten gevolge van klimaatverandering in de toekomst te maken gaat krijgen met meer en langere periodes van zomerse en tropische temperaturen (in 2050 ongeveer een verdubbeling ten opzichte van 2011). Als vuistregel geldt dat elke graad die het op een zomerse dag warmer is dan het langjarig gemiddelde, dertig doden per week extra tot gevolg heeft. Voor heel Nederland neemt de sterfte tijdens hittegolven met zo’n 12 procent toe. De gevolgen van hittegolven zijn ernstig, voor de natuur én voor de gezondheid. Wellicht als bewoners zich bewuster worden van de gezondheidsrisico’s van hittestress, er meer draagvlak komt voor maatregelen tegen het hitte eiland-effect.

Om kennis over maatregelen uit te wisselen wordt eind dit jaar het vakevenement Future Green City georganiseerd, waarvan Stadswerk partner is. Drie dagen lang krijgen bezoekers van exposanten en sprekers nieuwe mogelijkheden aangereikt en lezingen met betrekking tot innovatie, groen en duurzaamheid. ‘Groen is niet alleen een doel op zich’, zegt Loeffen. ‘Met groen kun je andere beleidsdoelen, zoals klimaatadaptatie, realiseren. Door voorlichting willen we gemeenten stimuleren maatregelen te nemen tegen het hitte eiland-effect.’

Achter de schermen zijn deskundigen ondertussen druk bezig het hitte eiland-effect in kaart te brengen en mogelijke oplossingen te bedenken.

Zo heeft het Utrecht ingenieursbureau Nelen & Schuurmans een interactieve hittestresskaart ontwikkeld met een grote detaillering. Betalende gebruikers zoals gemeenten, kunnen inzoomen tot een kwart vierkante meter. Zo kunnen ze zien waar de problemen in de steden in potentie het grootst zijn. Ook kan de kaart het effect tonen van veranderingen in de omgeving, bijvoorbeeld wat er gebeurt als bomen worden verwijderd of juist geplant.

In het Europees onderzoeksproject ‘Functioneel groen’ is in kaart gebracht wat groen kan opleveren voor het klimaat en de luchtkwaliteit in de stad. Michiel Brink van Royal Haskoning DHV schreef vervolgens het handboek ‘Tegen de Hitte’  waarin hij gemeenten handreikingen doet om de stad te vergroenen.

Eind 2014 publiceerden ingenieursbureau Witteveen+Bos, KNMI en de Universiteit Wageningen: UCAM: Urban Climate Assessment and Management, wijkgerichte beoordeling van hitte in de stad.  Het is een doorwrocht rapport, waarin een methode gepresenteerd wordt om in wijken van steden te meten hoe ernstig het hitte-eiland-effect is bij warm weer en hitte-golven. Ook biedt het rapport handvatten om gepaste maatregelen te nemen.

Sinds kort is het mogelijk om op je mobiel de mate van hittestress in de gaten te houden. De nieuwe app ‘Weerbeleving’ toont hoe je het weer op elke plek in Nederland zult ervaren. De Android app geeft met kleuren en symbolen aan hoe warm het weer buiten wordt beleefd en drukt dat uit in mate van ‘thermische stress’. De app is ontwikkeld door een Wageningse student in samenwerking met de meteorologen van Wageningen University.

Wat kunt u doen?

• Neem geen stenen in uw tuin, maar liever zoveel mogelijk groen. Steen houdt warmte vast, groen verkoelt.
• Neem een groene gevel en een groen dak. Het houdt de warmte buiten, koelt de lucht en neemt overtallig regenwater op.
• Leg een watertuin aan. Het zorgt dat het regenwater ergens heen kan en bewegend water verkoelt. Neem er dus zo’n leuk fonteintje erbij.
• Doe overdag de ramen dicht om de warmte buiten te houden  en ’s nachts de ramen open om de koele lucht binnen te laten.
• Pas in overleg met uw arts eventuele medicatie aan.
• Trek luchtige kleding aan.
• Drink veel water! En let erop dat ouderen om u heen voldoende drinken. Bij hen ontbreekt vaak de prikkel om te drinken met uitdrogingsverschijnselen tot gevolg.
• Laat de zonwering neer. Zo kan de hitte worden buiten gehouden zonder dat airconditioning nodig is.
• Gebruik geen Airconditioning. Airconditioning zorgt voor meer hitte op straat en kost veel elektriciteit, terwijl juist tijdens hittegolven elektriciteit schaars kan worden door gebrek aan koelwater voor elektriciteitscentrales.

Bron: Stadswerk.nl