Nederland 2040: ‘Dingen eenvoudiger maken is ingewikkeld’
We hebben te maken met grote opgaven en om die goed aan te kunnen moeten we dingen fundamenteel anders gaan doen. Dat is de grondgedachte van de denktank Nederland 2040. Wat gaat er momenteel mis, hoe verander je dat en hoe zie je dat straks terug, bijvoorbeeld in de openbare ruimte? Denktanklid Marja Elsinga van de TU Delft vertelt erover.
We staan in Nederland voor meerdere grote opgaven die veel van onze kennis en inzet vragen. Maar met de manier waarop we het nu doen draaien we onszelf vast. We hebben het te ingewikkeld gemaakt hoe we dingen regelen. Het moet fundamenteel anders; eenvoudiger en met meer oog voor het totale resultaat in plaats van een deelgebiedje. Deze verandering is hard nodig en zal veel van ons vragen maar ik weet zeker dat het kan. We hebben er in dit land de kennis en de middelen voor.’ Als deze uitspraak van een politicus in verkiezingstijd kwam, zou je er electorale retoriek achter kunnen vermoeden. Maar dit citaat heeft een andere lading want het komt van een wetenschapper: Marja Elsinga, hoogleraar Housing Institutions & Governance aan de TU Delft. Met veel internationale ervaring bovendien (onder meer in diverse EU-landen, Ethiopië en China) dus goed in staat om te vergelijken.
Marja draagt de wens tot systeemverandering al langer uit. Onder meer in ‘1M Homes’, een platform van de TU Delft om interdisciplinaire bijdragen te leveren aan de woningbouwopgave. Of RE-DWELL, een Europees academisch samenwerkingsproject om voor betaalbare en duurzame woningen te zorgen. En ze maakt deel uit van de denktank Nederland 2040, een initiatief dat eind 2022 door de VNG en de Argumentenfabriek in het leven is geroepen (zie ook de kadertekst). ‘Ook daar is de wens om dingen fundamenteel anders te regelen duidelijk voelbaar’, zegt de hoogleraar. ‘De sfeer in de groep is optimistisch- kritisch: er gaan veel dingen goed maar het kan stukken beter. En ik merk ook een open houding: mensen zijn makkelijk benaderbaar en oprecht geïnteresseerd in de inbreng van anderen.’
Te ingewikkeld
Maar waar zit ‘m die fundamentele verandering dan in, hoe laat het zich typeren? Marja: ‘We hebben gaandeweg dingen te ingewikkeld georganiseerd. Voor iedere deelvraag staat bij wijze van spreken weer een apart expertteam klaar. Dat team rapporteert alleen over het smal gedefinieerde deelbelang en kijkt niet of onvoldoende naar de samenhang met andere belangen. De toeslagenaffaire is hier een goed voorbeeld van. En op ministeries zie je, anders dan vroeger, bijna geen “inhoudelijke” mensen meer – vrijwel alles wordt volgens managementnormen getoetst en afgevinkt. Daar is veel denkkracht verloren gegaan.’
Zeggen dat het anders moet zal vermoedelijk onvoldoende zoden aan de dijk zetten, maar hoe kun je dan wél zorgen dat het managementdenken meer naar de achtergrond verdwijnt en de inhoud weer de drijfveer wordt voor ons handelen? ‘Vereenvoudiging van beleidsprocessen is voor mij de kern’, zegt Elsinga. ‘En het is best ingewikkeld om dingen eenvoudiger te maken. Maar dat is uiteraard geen reden om er niet aan te beginnen. Belangrijk is dat we een stip op de horizon hebben die vanuit de inhoud tot stand is gekomen en die domeinen verbindt. Bijvoorbeeld: wonen is een grondrecht, de basis van ons bestaan, dus we zorgen dat iedereen fatsoenlijke, betaalbare woonruimte heeft. Als je dat gaat concreet gaan vertalen, raken er vanzelf meerdere domeinen bij betrokken. Hetzelfde geldt voor het domein van de openbare ruimte.’
Vertaling naar concreet handelen en beslissen
De vertaling van abstracte langetermijndoelen naar concreet anders handelen en beslissen ziet Marja als een belangrijke kwestie voor de denktank. ‘Ik vind het in dat verband ook interessant dat de VNG hierbij betrokken is. Daardoor kan onze boodschap goed lokaal worden ingebed. En uitgewerkt, want dat gebeurt uiteindelijk op lokaal niveau. Ambtelijk, maar ook bestuurlijk. Bestuurders moeten kritisch worden bevraagd en actief worden bijgestuurd door de gemeenteraad en andere lokale democratische vormen. Onze toekomstvisie kan daarbij een richtsnoer zijn. Vroeger organiseerde het Rijk zulke toekomstverkenningen maar dat laat het nu een beetje afweten. Terwijl er zeker op lokaal niveau juist veel behoefte is aan een nationaal strategisch verhaal: waar gaan we naar toe met dit land?’
Professional in de openbare ruimte? Dan lees je Stadswerk Magazine!
Kansen genoeg om dat nu al concreet in te vullen, denkt Elsinga. ‘Dat begint al bij het formuleren van de strategische beleidsdoelen: denk groot, een moonshot noemen we dat in de denktank. Maar het kan ook concreter. Bijvoorbeeld: wat ga je doen om als lokale partij te voorzien in de grote vraag naar zelfstandige seniorenhuisvesting? Hoe zie je dit in het licht van de sterk stijgende zorgkosten? Kun je bijvoorbeeld Wmo-budget inzetten voor het inrichten van een seniorenvriendelijke omgeving? Daaraan gekoppeld: kijk niet alleen naar de kosten voor aanleg en beheer van onze openbare ruimte, maar kijk ook naar de baten die het kan opleveren, maak die rekensom. Evenzo, maar dan andersom, voor de gemeentelijke grondexploitatie: zie het niet alleen als een geldmachine voor de gemeente, maar ook als manier om bij te dragen aan maatschappelijke doelen, bijvoorbeeld door de grondprijs op een bepaalde locatie te verlagen.’
Tenslotte: spijker op de kop
Het zijn maar enkele voorbeelden van mogelijke uitwerkingen van Nederland 2040. Het is een raamwerk dat vooral op lokaal niveau verder kan worden uitgewerkt, benadrukt Elsinga. ‘Plaatselijke omstandigheden kunnen voor een specifieke invulling zorgen. Belangrijk is dat je het grote, inhoudelijke verhaal voor ogen houdt en je niet verliest in lijstjes afvinken en deelbelangen.’ En inzichten en omstandigheden kunnen veranderen, zo ervaarde ook de denktank zelf. Het tijdspad was gericht op Tweede Kamerverkiezingen in 2025, de kabinetscrisis zette daar een streep door. Maar kijkend naar prominente verkiezingsthema’s op dit moment – bestaanszekerheid, een andere overheid – dan slaat dit initiatief de spijker op de kop.
Over Nederland 2040
Nederland 2040 is een toekomstverkenning op initiatief van de VNG en de Argumentenfabriek. Doel is om partijen in de samenleving houvast en inspiratie te bieden waarmee ze een helder en gezamenlijk gedragen toekomstbeeld hebben, en handvatten om dat concreet te maken.
De denktank, die eind 2022 is opgericht, speelt een centrale rol in de ideevorming. Dit gezelschap bestaat uit prominente vertegenwoordigers uit diverse maatschappelijke domeinen, georganiseerd in elf denkteams. Door over beleidsterreinen heen naar maatschappelijke opgaven te kijken, wordt de blik verrijkt en aangescherpt, zo is de gedachte. Dat heeft meerwaarde ten opzichte van andere toekomstverkenningen.
Op de website www.toekomstnederland2040.nl wordt het initiatief verder toegelicht. Een krachtiger, groener en menselijker Nederland staat centraal, met onder andere uitwerkingen per thema en de volgende zes veranderprincipes:
- Duurzame groei (Voldoende verdienvermogen)
- Brede bestaanszekerheid (De basis op orde)
- De Grote Vereenvoudiging (Minder complexiteit)
- Politiek leiderschap (Scherpe keuzes)
- Moonshot (Baanbrekende doelen)
- Sociale Pacten (Verantwoordelijke partners)
Van onze partner, Stadswerk Magazine (nummer 7, 2023). Tekst: Michiel G.J. Smit, Redactie Stadswerk Magazine