Gezondheid is ons kostbaarste goed. Dat voelen wij nu extra, gezien de impact van het coronavirus. Wat is er daarvoor aan onze leefomgeving nog te verbeteren? Hoe verbeter je dan luchtkwaliteit, stadstemperatuur en levenslust? Een van de juiste antwoorden is: door bomen. Maar wel doordacht én met ‘groene vingers’!
Dat bomen een gunstig effect hebben op gezondheid werd al in 1984 wetenschappelijk aangetoond in het toptijdschrift Science. Te zien was dat patiënten na een operatie sneller herstelden bij uitzicht op bomen. Hét begin van vele studies naar werking van natuur en groene ruimte op gezondheid. Groen vermindert stress en wie in een groene woonomgeving leeft, voelt zich gezonder en is minder vaak ziek. Recent onderzoek toont bovendien aan dat kinderen in een groene omgeving slimmer zijn en minder gedragsproblemen hebben.
Die kennis over de relatie tussen specifiek stadsbomen en de menselijke gezondheid is nog in ontwikkeling. Het gaat dan om belangrijke vermindering van niet-overdraagbare ziekten, zoals psychische aandoeningen, en stress gerelateerde ziekten, bijvoorbeeld hart- en vaatziekten. Voor beleidmakers en ontwerpers is het nodig dat die onderzoeksresultaten toegepast kunnen gaan worden in stedelijk boomontwerp en -beheer. Een voorbeeld: het programma i-Tree Eco kan een paar van die gezondheidseffecten berekenen en in geld uitdrukken. De Nederlandse versie van i-Tree Eco kan dat nog niet. In een pilot zou ervaring kunnen worden opgedaan om te zien wat nodig is.
Bomen en gezondheid
Bomen dragen dus bij aan onze gezondheid. De ecologische functies van bomen in de stad zijn de afgelopen decennia uitgebreid onderzocht. Voordelen zijn het vermogen van bomen om CO2 door koolstofopslag te verminderen, afvloeiing van regenwater te verminderen en het stedelijke hitte-eilandeffect te verminderen.
Zo zijn bomen – op de juiste plaats – goed in het verminderen van hittestress, door schaduwvorming en evapotranspiratie. Dat laatste is het uitwasemen van vocht vanuit het blad. Tezamen geeft dit op een hete dag temperatuurdaling tot 15 graden. Wel is een goede groeiplaats essentieel. Dan kunnen bomen voldoende water en voedingsstoffen op nemen. En kan een boom bovendien tot wasdom komen. Zo niet, dan is er minder bijdrage aan ecosysteemdiensten of kan dit zelfs negatief uitpakken!
Actie geeft reactie; zo onttrekken bomen tijdens hitte wel water. Met gevolgen voor de bodem en grondwaterstand. Ook hier weer: kennis is macht. Nu is de grondwaterstand in binnensteden lastig te meten. Door grootschalige verstening, door verstorende en onbekende grondlagen. Betrek daar experts bij. Maak gebruik van sensoren voor meting van grondwaterstanden en het beschikbare bodemvocht bij bomen. En ga bij aanplant op zoek naar de juiste boomsoort. Dat kan dus ook een ‘drogere’ boom zijn. De eerste vraag moet zijn: wil men veel of juist weinig evapotranspiratie? Oftewel, wat moet qua koeling het vermogen van die groene airco zijn en kan de bodem daarvoor voldoende vocht aanleveren?
Gezonde bomen verminderen luchtvervuiling door onder andere de afvang van fijnstof. Deze wordt vastgehouden door het bladoppervlak en via regen weggewassen naar de bodem. Dit kan leiden tot een vermindering van fijnstof van 5 tot 20 procent. Dit hangt echter af windsnelheid en windpatronen. In sommige gevallen kunnen bomen de windsnelheid zo beperken dat zij daarmee een val kunnen vormen voor fijnstof. Hierdoor stijgt op die plaatsen juist de concentratie fijnstof en ook de gevoelstemperatuur en hittestress.
Bomen ervaren zelf ook hittestress. Momenteel verschuiven de klimaatzones naar het noorden. Hier merken we dat zomers heter zijn. Bomen hebben echter hun eigen optimale groeitemperatuur. Wanneer deze temperatuur met 5 graden hierboven komt, gaan sommige soorten bepaalde vluchtige organische stoffen uitstoten. Mogelijk om zo de ervaren hittestress te verdragen. Sommige van deze stofjes kunnen schadelijk voor onze gezondheid zijn7. Kortom, met aandacht boomkeuzes maken.
Bomen en groene vingers
Daar komt bij dat een overheid niet altijd ‘groene vingers’ heeft. En dan is het gemis van een ervaren boombeheerder funest. Gevolg: mislukte aanplant en een algehele dorheid. Slecht, want een dorre stad geeft hittestress, vervuiling, vandalisme en zelfs terugloop van economische activiteit en wordt minder aantrekkelijk om je te vestigen. Beplanting met bomen vraagt ontwerp, aanplant en nazorg. Want aanplanten zonder goede nazorg (water geven) lukt niet. Die nazorg moet dus heel goed in het bestek staan. Met sancties als men verzaakt. Dat verzaken gaat meestal niet over één boompje. Maar juist om grotere projecten met veel aanplant of dure verplanting van grote bomen.
Vervanging van aanplant is trouwens niet altijd een oplossing. Denk maar aan bomenlanen met reuzen en daartussen kleine vervangende boompjes. Gevolg: een bomenlaan als kindergebit. En, decennialang of voor altijd, verlies aan boombeeld. Kies daarom sterke en geschikte bomen én de juiste nazorg!
Omgevingswet
Uiteindelijk moet de Omgevingswet er in 2022 komen. In deze mammoetwetgeving komt gezondheid als waarde die beschermd moet worden terug. Zo moet bij stellen van regels in het omgevingsplan voor het toedelen van functies aan locaties, met het aspect gezondheid rekening worden gehouden. Een gemeente kan in haar omgevingsvisie bovendien waarden aan locaties toedelen. En zal gezondheid, en dus ook groen en bomen, daar een waarde in moeten laten zijn.
Meer ‘canopy cover’
Ons bomenbestand: daarbij is canopy cover of boomkroonbedekking het sleutelwoord. Gemeenteraden willen vaak méér canopy cover. Dat maakt de leefomgeving gezonder. Maar leg die ‘canopy-visie’ dan wel even over een wijk heen. Er zijn daarvoor prachtige digitale systemen. En kijk vooral naar de canopy ‘op leeftijd’. Waar zitten dan de knelpunten? Huizen hebben tegenwoordig een minder groot raamoppervlak en kleine tuinen. Woont men in het donker vanwege de bomen? Wortelopdruk, blad en vruchtval kunnen veel overlast en daarmee gezondheidsklachten geven. Hebben wij op een krappe locatie dus te veel bomen dicht bij elkaar, dan kan daar ook een negatief gezondheidseffect vanuit gaan. Overlast is wellicht een subjectieve klacht, maar ook in Nederland is het aan de orde. Zaak dus om ook de ‘verre’ toekomst van bomen mee te nemen.
Bomen en recreatie
Dan de toegang tot recreatie in het groen. De laatste jaren in het westen: het gros van wandelroutes is verboden voor honden. Vanwege gezondheidsproblemen bij het vee. De regio Achterhoek lost dit op door een uitgebreid wandelnetwerk mét correcte bewegwijzering. En het dringende verzoek ‘ongelukjes’ op te ruimen. Dus aanpassen en daarmee door de groene omgeving de wandelmens actief houden. En het toerisme steunen. Economisch o zo belangrijk.
Professional in de openbare ruimte? Dan lees je Stadswerk Magazine!
Dagje shoppen? In een binnenstad met aantrekkelijk groen, bomenlanen en -pleinen? Of in een dor ingebreid, hittegestresst uitgewoond winkelgebied? En denk dan niet alleen aan grote winkelcomplexen in de Randstad. Want ook in kleine steden zien we droogte en kale binnensteden. Blijkbaar heeft een grote of rijke gemeente, met een betrokken boombeheerder, veel meer kans op een mooi bomenbestand. Saaie en lege winkelstraten? Let maar eens op, daar ontbreken altijd bomen. En dan is het net als in een beukenbestand. Verdwijnt de ene beuk dan gaat de andere er ook aan. Eén winkel down, wanneer de volgende? En net over grens: lintstadjes zonder stoep, geen bomen maar wel rolluiken.
Big Green Data
Om een goed overzicht van het bomenbestand te krijgen, kan Big Green Data van pas komen. Een voorbeeld hiervan is de BomenMonitor van Cobra Groeninzicht. Dit is een actuele database met alle 100 miljoen bomen van Nederland, en hun eigenschappen. Zoals kroongrootte, stamdiameter, wortelkluit en vaak zelfs de boomsoort. Zo kan er, door een gedetailleerd beeld te hebben van de hoeveelheid blad, een inschatting gemaakt worden van het effect van de boom op de volksgezondheid. Ook wordt gemodelleerd hoeveel vocht zal verdampen door de boom en hoeveel graden de luchttemperatuur zal dalen als gevolg daarvan. Maar ook de keerzijde kan worden bepaald. Mensen ervaren stress door het afgevallen blad in hun tuin in de herfst. Ook daar wordt aan ‘gerekend’, om te bepalen hoeveel blad dat is, hoeveel verzamelpunten nodig zijn, en hoeveel werk de gemeentereiniging zal hebben aan het blad. Zo wordt het individu misschien niet direct gezonder, maar wel een aantal omgevingsfactoren concreet gemaakt. En daar kan een gemeente beleidsmatig op sturen.
Tot slot: zware jongens onder toezicht
De cultuurhistorische plaatsen van een stad. Vaak gevuld met de oude eiken, volwassen beuken, grote solitairen of bomenlanen. En o zo kwetsbaar. Even geen toezicht en een kapitale beuk wordt doorgraven. Vooral kabels en leidingen lijken weinig op te hebben met bomen. En uit het voorgaande blijkt: vooral de grote gezonde volwassen bomen op een goede standplaats leveren veel ‘gezondheidswaarde’ op. Een bomenlaan terugbrengen in oorspronkelijke gave staat is eigenlijk onmogelijk. Zet dus toezicht in bij álle graafwerkzaamheden. En gebruik data om vooraf de grootte van wortelkluiten in kaart te brengen. Een gave volwassen boom in de stad is eigenlijk van onschatbare waarde. En eenmaal verdwenen, is deze heel lastig terug te krijgen.
Van onze partner, Stadswerk Magazine (nummer 7, 2020). Tekst: Joost Verhagen, Cobra Groeninzicht