Nieuw onderdak voor rosse vleermuizen in Eext
In Eext, Drenthe, werd een spectaculaire vondst gedaan. In een beuk die op de kapnominatie stond werd een kolonie overwinterende rosse vleermuizen aangetroffen. De gemeente schakelde adviesbureau Tauw in om te helpen bij het realiseren van nieuwe woonruimte voor de dieren.
Verkeer in gevaar
Het is begin 2013 als de gemeente Aa en Hunze Tauw benadert; een bomenlaan in de buurt van het dorpje Eext moet gekapt worden. De stabiliteit van de bomen is in gevaar omdat schimmels het wortelgestel en de stammen van de bomen aantasten. Er is dringend actie nodig, want de bomen staan langs een regionale verbindingsweg, met in de zomer veel vakantieverkeer.
De gemeente heeft al geconstateerd dat er verschillende gaten in de bomen zitten: het werk van spechten. Een natuurtoets van Tauw moet aangeven of er op basis van ecologische waarden een aangepaste werkwijze nodig is bij de kap. Het kan namelijk zo zijn dat de bomen een (beschermde) vaste verblijfplaats herbergen. Een natuurtoets van een erkend ecoloog kan op dat moment uitwijzen welke functies de bomen hebben en voor welke soorten. Daarna kan bepaald worden of de werkzaamheden voor verstoring of beschadiging van beschermde soorten zorgen. Is dat het geval, dan zijn een aangepaste werkwijze en/of mitigatiemaatregelen nodig om een overtreding van de Flora- en faunawet te voorkomen.
Bijzondere beelden
In samenspraak met de gemeente wordt niet gekozen voor de standaard natuurtoets. Hierbij zal voornamelijk geconstateerd worden dat er holtes aanwezig zijn en dit is immers al bekend. In plaats van de standaard natuurtoets wordt meteen een extra onderzoeksinspanning geleverd door het inzetten van een verreiker (hoogwerker met telescopische arm). Zo kan de onderzoeker dicht bij de holtes komen. Vervolgens worden de holtes geïnspecteerd met een endoscoop: een klein cameraatje op een flexibele stang.
Voorafgaand aan de inspectie met de verreiker worden alle bomen vanaf de grond geïnspecteerd. De conclusie is dat 20 van de 29 bomen in de laan holtes bevatten. Na de inspectie mét verreiker en endoscoop wordt dit aanzienlijk minder: 6 bomen bevatten geschikte holtes, voornamelijk van spechten. Door dichtbij de gaten te komen wordt vaak duidelijk dat het ondiepe snoeiwonden zijn, die vanaf de grond niet goed beoordeeld kunnen worden. Daaruit blijkt de meerwaarde van de inspectie met de verreiker.
De inspectie op 1 maart 2013 levert een spectaculaire waarneming op. In één van de beuken is een kolonie rosse vleermuizen van ongeveer vijftien dieren aan het overwinteren! Er worden weinig van dit soort waarnemingen gedaan: het aantal kolonies in holle bomen dat bijvoorbeeld is doorgegeven via www.waarneming.nl is op één hand te tellen. Het is namelijk lastig om vleermuizen op te sporen als ze eenmaal in winterslaap zijn. Daarnaast zijn er niet overal oude bomen aanwezig waar dit soort kolonies in kunnen ontstaan.
De juiste aanpak
Voor de gemeente is dit zowel een bevestiging van het feit dat er voor de juiste aanpak is gekozen als ook een waarneming met consequenties. Het geeft aan dat de bomenlaan een functie heeft als verblijfplaats voor vleermuizen. Deze verblijfplaatsen zijn beschermd door de Flora- en faunawet. Om na te gaan of de bomen nog meer functies vervullen, of dat er nog andere soorten zijn die gebruik maken van de bomen, voert Tauw vervolgonderzoek uit.
Dit wordt gedaan met een batdetector volgens het vleermuisprotocol, een landelijke leidraad voor het uitvoeren van vleermuisonderzoek. Het onderzoek bestaat uit vier veldbezoeken in een periode van maart tot en met oktober. Hierbij wordt gericht gezocht naar foerageergebied, vliegroutes of verblijfplaatsen. En niet voor niets: in oktober wordt nog een paarverblijfplaats vastgesteld in een andere boom.
Bij de rosse vleermuis is een paarverblijf relatief gemakkelijk te vinden. Een mannetje bezet een boomholte en gaat vanuit de ingang pulsen uitzenden. In de regel zijn geluiden van vleermuizen niet hoorbaar voor mensen, maar in dit geval zijn de pulsen zo hard en laag van frequentie, dat het waarneembaar is zonder speciale apparatuur.
Mitigatiemaatregelen
Alle vleermuizen zijn opgenomen in bijlage IV van de Habitatrichtlijn. Dit geeft ze een extra zware bescherming. Het verwijderen en /of verplaatsen van een verblijfplaats mag daarom alleen met een ontheffing Flora- en faunawet. Om de ontheffing te kunnen krijgen is beargumenteerd dat de bomen gekapt worden in het kader van de openbare veiligheid, waarom er geen alternatieven zijn en wat gedaan wordt om de vleermuizen een nieuw onderkomen te bieden.
De gemeente had al eerder, na een ongeluk met een landbouwvoertuig, een boom met een vleermuizenverblijf verplaatst. Het idee ontstaat al snel om dat ook hier toe te passen. Dienst Regelingen gaat akkoord met deze verplaatsing, mits er nog extra vleermuiskasten worden opgehangen. Het spreiden van kansen is belangrijk omdat er in het algemeen weinig kennis is over de effectiviteit van mitigatiemaatregelen voor vleermuizen. Om deze kennis te vergroten moet monitoring van de maatregelen in de komende drie jaar uitwijzen of de vleermuizen hun nieuwe onderdak accepteren.
Voorafgaand aan de kap inspecteert Tauw de bomen nogmaals met behulp van een endoscoop. Dit wordt gedaan om te voorkomen dat er vleermuizen in de bomen aanwezig zijn op het moment dat de bomen gekapt worden. Er worden geen vleermuizen aangetroffen. Ook na de kap worden geen vleermuizen meer waargenomen in de boomholtes.
De beuk met de overwinteringsholte wordt eerst van zijn kroon ontdaan en vervolgens met een mobiele kraan met grijper verplaatst naar een nabijgelegen perceel van Staatsbosbeheer. De afstand tussen de originele verblijfplaats en het nieuwe alternatief is slechts vijftig meter. De verplaatste stam is rechtstandig met spanbanden aan een vitale boom vastgemaakt. De onderste van de twee spanbanden waarmee de stam gezekerd is, wordt tijdens het werk verhoogd aangebracht om diefstal of vernieling te voorkomen. Wat schetst de verbazing: dit blijkt niet voldoende, de band wordt alsnog gestolen. De gemeente vervangt daarop de band door een roestvrij stalen ketting.
Door de stam dicht bij de grond af te zagen is er nauwelijks hoogteverschil met de originele verblijfplaats die op ongeveer drie meter hoogte zat. Het verplaatsen van de boom biedt zo de best mogelijke benadering van de originele verblijfplaats.
Vleermuizen zijn in de winter gebaat bij een constante temperatuur in hun verblijf met een temperatuur boven nul graden. Of er een effect op de temperatuur in het verblijf is door het wegvallen van de sapstroom in de boom is niet bekend. De verwachting is echter dat er normaliter weinig sapstroom is in de winter en dat de temperatuur in de boom daarmee niet verandert.
De gemeente verplaatst niet alleen de stam met de winterverblijfplaats maar hangt ook extra vleermuiskasten op. Door gebruik te maken van drie verschillende types (Schwegler 1FW, 1FS en 2FN) en ze op verschillende hoogtes en windrichtingen te hangen wordt zoveel mogelijk variatie in het aanbod van verblijfplaatsen gecreëerd. De typen kasten die zijn opgehangen zijn geschikt voor vleermuissoorten die gebruik maken van boomholtes, zoals in dit geval de rosse vleermuis. De kasten 1FW en 1FS zijn van dusdanige omvang, dat ze respectievelijk als winter- en kraamverblijfplaats kunnen dienen.
De auteur is Bart de Vreede, ecoloog bij adviesbureau Tauw. Dit artikel is tot stand gekomen met dank aan Herman Bouman, senior ecoloog bij adviesbureau Tauw en Koen Rotteveel, senior beleidsmedewerker groen bij de gemeente Aa en Hunze.
In ’t kort
- Door goede communicatie kon een oriënterend veldbezoek worden overgeslagen en is meteen ingespeeld op de aanwezigheid van spechtgaten;
- De inzet van een verreiker gaf aanzienlijk meer informatie over de aanwezige holtes;
- De vondst van een overwinterende kolonie rosse vleermuizen was hier een mooi voorbeeld van;
- Het verplaatsen van de winterverblijfplaats en het ophangen van extra vleermuiskasten bood een oplossing voor het probleem van de gemeente, de kap kon doorgaan en daarmee werd de openbare veiligheid gewaarborgd.