Enschede zoekt naar de juiste waterbalans
Het was een vervreemdende aanblik: studenten roeiden in opblaasbootjes door de straten van het Enschedese centrum. Door een enorme hoosbui stonden in 2013 de straten blank. Nog geen vijf jaar later kleurde Enschede in 2018 dor geel vanwege een lange droge zomer en een sproeiverbod. Hoe vindt een stad op hoge zandgronden het evenwicht tussen wateroverlast, droogte, hittestress en grondwateroverlast?
Enschede is kwetsbaar voor zowel wateroverlast als verdroging door een combinatie van geografische kenmerken. De stad ligt op een stuwwal waardoor er hoogteverschillen van wel veertig meter zijn. In de bodem zit een slecht waterdoorlatende leemlaag waardoor regenwater lastig infiltreert en tegelijkertijd grondwater op sommige plekken erg hoog staat. Ook zijn er zo’n tachtig bronnen in Enschede van waaruit water naar boven komt. Maar de natuurlijke beken in de stad die al dat regen-, gronden bronwater konden afvoeren zijn in de afgelopen eeuw verdwenen. Daarbij komt dat Enschede geen natuurlijke wateraanvoer heeft van buitenaf door bijvoorbeeld een rivier, en daardoor volledig afhankelijk is van neerslag.
De hoeveelheid neerslag in Enschede is niet het probleem. Er valt genoeg. Door het jaar heen tenminste. Helaas is dit niet evenredig verdeeld. Over het algemeen is er in de winter een overschot en in de zomer een tekort aan water. Lange tijd lag de focus op water zo snel mogelijk kunnen afvoeren om wateroverlast te voorkomen. Nu wordt echter langzaam duidelijk dat droogte op hoge zandgronden zoals in Enschede ook een risicofactor is voor de leefbaarheid van de stad. Hoge zandgronden kennen vaak lage grondwaterstanden in de zomer. Door de steeds vaker voorkomende lange perioden van droogte daalt dit peil nog verder. Ook duurt het langer voordat de grondwaterstand is aangevuld, omdat dit alleen kan gebeuren door regen. Als het lange tijd niet regent merkt Enschede hiervan sneller de gevolgen dan veel andere plekken in Nederland.
De bodem als spons
Daarom richt Enschede zich de komende jaren op het benutten van de sponswerking van de bodem. Met andere woorden: regenwater zoveel mogelijk daar waar het valt de grond in laten zakken. Dit kan niet overal. Daarom worden er plekken gecreëerd die regenwater tijdelijk kunnen opvangen, zoals wadi’s en verlaagde groenstroken. Water kan hiernaartoe worden vervoerd, waarna het de grond in kan zakken. De voorkeur gaat hierbij uit naar bovengrondse wateropvang. Dit is robuuster dan ondergrondse waterberging en maakt het water zichtbaar. Als waterberging niet mogelijk of niet voldoende blijkt, wordt het extra water afgevoerd. Het liefst via natuurlijke beken die worden teruggebracht in de stad. En er ontstaat een nieuw type nat-droog leefgebied dat goed is voor de biodiversiteit in de stad. Zo wordt en blijft Enschede een veilige, gezonde en aantrekkelijke leefomgeving voor mens, dier en plant.
Professional in de openbare ruimte? Dan lees je Stadswerk Magazine!
Deze werkwijze is niet nieuw. Al sinds 1993 wordt in de wijk Ruwenbos regenwater van daken en straten opgevangen in een systeem van wadi’s en greppels waarin het water kan wegzakken. Als er te veel water is, stroomt het naar een aangewezen opvangplek om daar in de grond te trekken. Is er dan nog steeds te veel water, dan stroomt het naar de dichtbijgelegen Zweringbeek. Deze methode is ook terug te zien bij de vorig jaar klimaatbestendig ingerichte Kuipersdijk. Deze belangrijke uitvalsweg en aanrijroute voor het ziekenhuis kwam voorheen onder water te staan als het heel hard regende. Boven de grond is nu ruimte voor water gemaakt: verlaagde groenstroken langs de straat vangen water op dat vanuit de wijk naar de Kuipersdijk stroomt. De groenstroken voeren water af naar nieuwe, grotere waterbergingsplekken.
Droogte zorgt voor neerwaartse spiraal in de natuur
Waar een extreme bui meteen merkbare impact heeft (straten staan blank, kelders lopen onder, water stroomt gebouwen in), zijn de gevolgen van droogte vaak pas zichtbaar op langere termijn. Het besef dat droogte onherstelbare schade veroorzaakt, begint langzaam te komen. De droge jaren 2018, 2019, 2020 en 2022 beginnen nu zichtbare sporen achter te laten in het landschap. De beuken in de gemeente Enschede hebben het zwaar. Door hitte en watertekorten in droge perioden raakten de beuken beschadigd en werd hun groei geremd. Doordat het een aantal jaren achter elkaar erg droog was konden veel beuken niet goed herstellen. Doordat de beuken zwakker worden, kunnen ze slechter tegen andere invloeden zoals ziekten en bodemverzuring. Ook andere soorten bomen, planten en dieren hebben het merkbaar zwaar. De natuur herstelt zich steeds langzamer, waardoor de gevolgen van hitte en droogte sneller en langer optreden. Een vicieuze cirkel.
Beken terugbrengen
Het terugbrengen van beken is een goede manier om zowel wateroverlast als verdroging te bestrijden. De in 2021 voltooide Stadsbeek fungeert als voorbeeld voor de beken die nu in de stad in aanleg of voorbereiding zijn. De Stadsbeek loopt door de wijken Pathmos en Stadsveld, die aan de voet van de stuwwal liggen, en daardoor veel last hadden van (grond)water. De beek voert overtollig grondwater af en kan tijdens piekbuien ook veel regenwater opvangen en afvoeren. De beek loopt door het Pinkeltjesplein: een multifunctioneel groen gebied dat bij extreme regen helemaal kan onderlopen. Dit biedt nog meer ruimte voor water wanneer dat nodig is en de mogelijkheid om water in de grond te laten zakken in plaats van direct de stad uit te voeren.
Daarnaast is het een weelderig groene en fleurige plek in een verder behoorlijk versteende omgeving. Daarmee gaat het plein ook hittestress tegen en draagt het bij aan biodiversiteit. Ook in de laag gelegen wijk Twekkelerveld is een beek aangelegd die kan overlopen in een omliggende verlaagde groenzone. In deze wijk ontstaat wateroverlast bij hevige neerslag doordat regenwater uit hoger gelegen wijken zich op dit lage punt verzamelt. De nieuwe inrichting kan wel elf miljoen liter water bergen en biedt veel ruimte aan verscheidene bloemen, planten en bomen.
Hittestress
Naast toename van wateroverlast en droogte neemt door de klimaatverandering de hittestress toe. Dit is een probleem in het centrum van Enschede. Dit centrum bestaat voor 80 procent uit stenen, asfalt en beton. Deze houden hitte vast en stralen dit met name ’s nachts uit. In warme perioden koelt de stad daardoor ’s nachts minder af. Planten en bomen maken met hun schaduw en verdamping de omgeving koeler, maar hoe droger het is, hoe minder goed dit werkt. Planten en bomen zijn schaars in het centrum, net als stromend water in de openbare ruimte. Er is dus weinig verkoeling te vinden. Dit hitte- eiland effect heeft nadelige gevolgen voor de gezondheid van mens, dier en plant.
Tegels wippen
Een nieuwe inrichting biedt kansen voor het ontharden van versteende locaties. Bij het (her)inrichten van de vrijgekomen ruimte wordt gelet op de behoeften op die plek. Er wordt niet alleen ruimte gemaakt voor groen, maar ook voor water. Het NK Tegelwippen is een mooie aanleiding om versteende plekken in de stad aan te pakken. Deze competitie daagt deelnemende gemeenten uit om kritisch te kijken naar onnodig verharde plekken in de stad. In 2021 kwamen er al ruim twee voetbalvelden aan groen bij in Enschede. Ook wordt er ruimte gemaakt voor water. Bij de Kanaaljuffer in Enschede maakte 700 vierkante meter aan stoeptegels plaats voor een verlaagde natuurstrook met een greppel in het midden. Deze natuurstrook vangt water op en biedt ruimte aan bijen en vlinders door een verscheidenheid aan planten- en bloemensoorten. Door te kijken naar de kansen en behoeften op plekken die opnieuw ingericht worden, wordt in Enschede ruimte gemaakt voor water en groen. Deze groenblauwe structuren dragen bij aan een veilige, gezonde en aantrekkelijke leefomgeving in Enschede, nu en in de toekomst.
Drie tips uit Enschede
Tip 1: Klimaatadaptatie vanuit verschillende perspectieven
In 2020 begon Enschede met een multidisciplinair team voor klimaatadaptatie. Hierin zitten een beleidsadviseur, waterontwerper, communicatieadviseur, gedragswetenschapper en de manager beheer. Het team overlegt eens per twee weken over onderwerpen die een ieder op de agenda heeft gezet. Dit gaf meteen vanaf het begin al een boost aan klimaatadaptatie. Door klimaatadaptatie vanuit verschillende invalshoeken te benaderen, is er meer zicht op wat er speelt in de stad. Ook kun je klimaatadaptatie in de breedte aanpakken. Vaak zijn beleid, uitvoering en communicatie nauw met elkaar verweven. Dankzij het structurele overleg zijn de lijnen kort en komt het snel tot actie.
Tip 2: Meer dan water en groen
Klimaatadaptatie kan tot meer leiden dan alleen ruimte voor water en groen. Klimaatadaptieve aanpassingen kunnen ook op andere manieren waarde toevoegen aan de omgeving. Als je ergens aan de slag gaat om een waterprobleem aan te pakken, grijp dan de kans om op meerdere fronten de omgeving te verbeteren. Laat je inspireren door de Ecosystem Services (ESS) tool van het Europese project CATCH waarbij de gemeente Enschede betrokken was.1 Doe meteen iets tegen verdroging, pak hittestress aan en doe dit op een manier die bijdraagt aan biodiversiteit. Wanneer je ruimte voor groen maakt in bijvoorbeeld de vorm van een moestuin, dan werk je meteen aan verbinding in de buurt, voedselproductie en educatie. Een park biedt ruimte voor ontmoeting, beweging en recreatie. Een bloeiende geveltuin draagt bij aan de biodiversiteit in de stad. Kijk dus verder dan alleen water en sla meerdere vliegen in één klap.
Tip 3: Leren door te doen
Last but not least: ga gewoon ‘doen’. Probeer, evalueer en leer. Zo word je wijzer over klimaatadaptatie én maak je een klimaatbestendige gemeente. De Enschedese wadi’s waren de eerste in Nederland. De kennis die dit opleverde, wordt overal in Nederland toegepast. Er worden verschillende soorten en maten wadi’s aangelegd en onderzocht en ook deze kennis wordt gedeeld. Door allemaal in Nederland te ‘proberen’ en kennis met elkaar te delen, brengen we samen klimaatadaptatie weer een stap verder. Zo komt een klimaatbestendig en waterrobuust Nederland in 2050 steeds dichterbij.
Van onze partner, Stadswerk Magazine (nummer 1, 2023). Tekst: Francesca Wentink, Gemeente Enschede
Foto bovenaan: Kleuske, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons